-Energikrise.no-

Av Garambo (bakspelar på energikrise.no)
Publisert 12.januar 2009
Oppdatert 18. desember 2009: Gjeldskrisa veks og trugar med å ta kveletak på fleire og fleire nasjonar.
Vi vil prøve å følgje utviklinga og kome med oppdateringar til denne artikkelen.
Så langt ser det vi har skrive her ut til å stå støtt.

Så snudde alt på ein femøring: Frå ein låneiver og økonomisk vekst utan sidestykke til pengetørke og energi på billegsal berre i løpet av nokre månader. Kva har endra seg på så kort tid?

Kvifor har bankane brått fått så tungt for å gje lån, at regjeringar over heile verda må skyte inn enorme beløp for å halde kredittsystemet i gang?

Korleis kan det oppstå slik mangel på pengar at heile den globale økonomien er truga av det største tilbakeslaget sidan «den store depresjonen» på 1930 talet?

Finst det til dømes nokon, ein eller annan stad, som har pengar, og som no set seg på pengesekkane sine og nektar å låne ut?

Kvar kjem i det heile pengar frå, og kva slag mekanismer er det som syter for at pengemengda aukar i takt med ein veksande økonomi?

I programmet «Nyhetsmorgen» på NRK P2 fredag den 31. oktober 2008 var det eit innslag om finanskrisa. Her uttalar ein ekspert seg om nettopp dette, og slapp katten ut av sekken på eit vis.

Vi siterer:

«Bankkrisen kan komme til å bremse økonomisk vekst i flere år framover. De siste 10 årene har kredittvekst, at bankene har lånt ut mer penger hvert år, ført til en voldsom økning av velstanden vår. Nå mener finansanalytikere at det ikke blir noen internasjonal kredittvekst de neste årene.

«Problemet er ikke at bankene ikke kommer til å låne ut, problemet er at de ikke kommer til å låne ut mer. De siste 10-15 årene har man hatt en voldsom vekst i utlån, som har vært med på å drive opp velstandsøkningen» sier finansanalytiker i SEB Enskilda Thomas Eidsem. (T.E.)

Internasjonalt forsvinner altså kredittveksten i halvannet år ifølge nye prognoser. Det kan presse prisen på aksjer, boliger og bedrifter enda mer nedover.

T.E.: «Kredittveksten forsvinner, og det får konsekvenser for verdivurderingen av selskaper, bedrifter og eiendeler. I Norge vil ikke kredittveksten forsvinne helt, men den blir mye mindre enn vi har vært vant til»

Thomas Eidsem beskriver kreditt som enda viktigere for økonomien en blodomløpet er for kroppen.

T.E.: «Ja, det er verdens desidert største råvare. Det er den eneste råvaren som alle bruker, alle bedrifter, alle personer, det er penger. Og når bankene, som er produsentene av penger, ikke fungerer, så har man et problem. Da blir det ikke produksjon av verdens viktigste råvare, og det får alle merke».

( Podcast er ikkje lenger tilgjengeleg hos NRK )

Der har vi det altså: Pengar er ei råvare, og bankane produserer denne vara.

Og dette er ei vare som er viktigare for økonomien vår enn blodet er for kroppen ..

Legg spesielt merke til at det at det er eit problem at det ikkje lenger er tilstrekkeleg vekst i kredittmengda.

Kreditt: Viktigare for økonomien enn blodomlaupet for kroppen.

At pengar er ei råvare er ikkje så godt å forstå, ei råvare ligg og ventar på å bli henta ut og raffinert, og ettersom t.d. gull forlengst er ute av bruk som grunnlag for pengesystemet er det vanskeleg å sjå kva dette råstoffet skulle vere. Vi held oss difor til at pengar er ei vare, og at bankane produserer denne vara.

Då vert spørsmålet: Kva produserer dei desse pengane frå, og kvifor har det brått blitt så vanskeleg å halde denne produksjonen i gang?
Kva er pengar eigentleg, kva er det med pengane som gjer at vi aksepterer dei som eit uttrykk for verdiar? Og dersom pengar vert produserte av bankane: Korleis går bankane fram for å produsere pengar, kva blir pengane kort og godt produserte av?

Det moderne pengesystemet baserer seg på at berre ein viss brøkdel av pengemengda er sikra med faktiske reservar av noko handgripeleg, i tidlegare tider til dømes gull.

På pengesetlar kunne ein då lese at pengesetelen kan løysast inn mot ei viss mengd edelt metall. Kravet var at det til ei kvar tid skulle finnast ein reserve i gull eller sølv som stod i eit visst høve til den totale mengda av pengar i omløp. Dette skulle representere ei forankring av pengeverdien i noko konkret, noko som ikkje kunne manipulerast av styresmakter eller bankar. Det var imidlertid berre krav om at ein brøkdel av pengane skulle ha dekning i denne reserven. På engelsk nyttar dei omgrepet «Fractional Reserve Banking» om dette systemet. Storleiken på reservane har gjerne ligge på omkring 1/10 av pengemengda.

At vi ikkje ein gong har eit allment kjent norsk omgrep for «fractional reserve» -systemet seier litt om at dette er det ikkje er meininga allmugen skal bry seg for mykje om. Kjennskap til og kunnskap om det monetære systemet er ikkje utbreidd blant folk, og denne mangelen på kunnskap kan trygt seiast å representere eit demokratisk problem. I dagens politiske klima er det tvert om gjort til eit poeng at Norges Bank sine disposisjonar skal haldast borte frå politikken, monetær politikk skal ekspertane åleine ta seg av.

Det er på høg tid at det vert kasta lys over måten vi har valt å innrette pengevesenet på. Som vi skal sjå vil dette få store følgjer for samfunnet.

Gull som reserve fekk nådestøyten i det USA under Nixon i 1971 erklærte at dei forlet gullstandarden. På det tidspunktet kunne det for lengst stillast spørsmålsteikn ved i kva grad den påståtte gullreserven faktisk var i samsvar med reservekrava. Sidan har kravet om ein gullreserve stille og roleg forsvunne frå den økonomiske debatten. I dag er det ingen land som opprettheld eit slikt krav. (Storbritannia forlet t.d. gullstandarden i 1931). Som vi skal sjå seinare, er det ikkje utan grunn at kravet om brøkdelsreservar basert på gull vart forlate, - og for at det ikkje vil kunne innførast på nytt. I dag har vi eit banksystem der kravet om brøkdelsreservar ikkje er oppfylt av noko handgripeleg. Bankane sine reservekrav blir innfridde ved at dei har innskot i Norges Bank i norske kroner. Pengane vert trygga av ein sirkelargumentasjon: Pengane er pengar fordi staten erklærer at dei er pengar. Slike pengar blir gjerne omtalte som "fiat" pengar, av latin fieri, å oppstå, verte til.

Vi har altså eit system med pengar som har ein verdi fordi staten erklærer at dei har det, basert på eit reservekrav der ein viss brøk av dei pengane bankane låner ut står på konto hos Norges Bank.

Men tilbake til produksjonen av pengar:

«Måten pengar blir skapte på er så enkel at det er avskyeleg»

-John Kenneth Galbraith (1908-2006), ein av nittenhundretalet sine mest kjende økonomar.

Når økonomien veks må det settast i sirkulasjon meir pengar for å møte trongen for sirkulasjonmidlar i den stadig større økonomien. Til og med denne «nøytrale» rolla er det problem å finne pengar til å fylle i den krisa vi no opplever. Verdien til pengane blir til i balansepunktet mellom for stort eller for lite pengevolum, i forholdstalet mellom pengevolum og volumet av den materielle produksjonen. Dersom pengemengda aukar meir enn veksten i produksjon av varer og tenester, minkar verdet til pengane, vi får inflasjon. Dersom pengemengda minkar i høve til produksjonen aukar verdet til pengane, og vi har deflasjon.

Norges Bank styrer (i dag) etter eit mål om å halde inflasjonen på 2,5% i året. Dette gjev eit tilsikta tilsvarande fall i den norske krona sin verdi. Kjem inflasjonen over dette, vert styringsrenta sett opp, slik at vi skal låne mindre. Dermed minkar veksten i pengemengda, og verdien på krona går opp. Blir inflasjonen under 2,5% vert renta sett ned, slik at vi skal låne meir pengar, bankane kan dermed produsere meir pengar, og verdien på krona held fram med å falle med dei ønska 2,5% årleg.

(Kvifor ein inflasjon på akkurat 2,5% er valgt er ein stor diskusjon som vi ikkje skal kome inn på her)

Det er altså ved opptak av nye lån at nye pengar kjem i sirkulasjon. Ved å regulere renta styrer Norges Bank volumet av pengar som vert lånt ut.

Pengane våre blir rett og slett skapte ved opptak av gjeld.

Når nokon skriv under på eit lånedokument i ein bank, gir dette banken rett til å skape heilt nye pengar, så lenge dei held seg innanfor reservekravet. Berre ein viss brøkdel av pengane banken låner ut har dekning i banken sine reservar. Denne brøkdelen er lik det fastsette reservekravet.

Lånebeløpet vert skrive inn på låntakar sin konto, og rekneskapsmessig balanserte av ei tilsvarande gjeld. Om dette blir det gjerne sagt at bankane «produserer pengar rett ut av tomme lufta».

Men dette er ikkje rett. Bankane produserer pengar basert på låntakaren sitt løfte om å betale lånet attende i framtida, med renter.

Det er løftet om tilbakebetaling, med renter, som er råstoffet bankane produserer pengane av.

Lånesignering: Di underskrift, banken sitt råstoff til produksjon av pengar

Det er ein uvant tanke, men den krona du held i handa di er for deg ein tilgodelapp, som du med rette ser på som noko som har skaffa deg av eige ærlege arbeid, men denne tilgodelappen eksisterar fordi nokon har eit lån , også om du skulle vere så heldig sjølv å vere gjeldfri. Det er løftet om å innfri lånet, med renter, altså løftet om å gjere eit arbeid i framtida , som gjer at pengar eksisterar som noko meir enn papir, som gjer at dei er berarar av verdi og har ankerfeste i noko handfast.

Dersom rentene på den eksisterande pengemengda skulle betalast uten at nye pengar kom i sirkulasjon, ville pengemengda minke.

For å halde verdien til pengane konstant må det takast opp minst så mykje i nye lån at det blir ein stor nok vekst i pengemengda til å dekke framtidige renter på dei pengane som allereie eksisterer.

Utan tilstrekkeleg opptak av nye lån, vil det ikkje berre bli ein stagnasjon i pengemengda, det vil bli ein kontraksjon. Ein kontraksjon som fører til at det vil finnast for lite pengar til rolla som sirkulasjonsmidlar til den materielle produksjonen her og no. Ein deflatorisk spiral som fort kan bli sjølvforsterkande. For å unngå dette må det heile tida vere ein vekst i pengemengda. Ettersom pengar oppstår frå nye lån, vil pengemengda minke dersom vilje eller evne til å ta opp nye nok nye lån skulle bli borte. Det vil i såfall bli uråd å innfri rentene på dei pengane som allereie eksisterar, og pengesystemet vårt vil til slutt gå bankerott.

For å betene allereie eksisterande lån må det
i framtida finnast meir pengar enn det gjer i dag.
Utan vekst i pengemengda vil systemet gå bankerott.

Heile pengesystemet vårt kviler dermed på ein underliggande føresetnad om at økonomien i framtida heile tida skal bli eksponentielt større enn i notida.

På Norges Bank sine heimesider finn vi at kredittveksten dei siste 10 åra har ligge mellom 8-12% årleg. I mange lland har veksten i kreditt vore høgre enn dette.
Ein inflasjonen på 2-3% årleg og vekst i produksjonen som også er omkring 2%, gir dermed eit veksande gap mellom vekst i den framtidige materielle produksjonen og veksten i dei finansielle fordringar på framtida ( som gjeld er ) som aukar med kredittveksten minus summen av reell vekst og inflasjon. Med den veksten i kreditt som vi har hatt dei 10 siste åra veks gapet altså med 6-8% i året.

Dette inneber at gjeldsbyrda i høve til materiell produksjon doblar seg for kvart tiår som går.
Sjølv om 2-3% årleg materiell vekst skulle vere mogleg også i framtida, vil ei slik oppbygging av gjeld til slutt ikkje lengre kunne betenast.
Dersom delen av økonomien som går med til å betale renter eit år er 5%, vil denne veksten i pengemengda føre til at 10 år seinare 10%, 10 år deretter 20%, så 40% av den materielle produksjonen gå til finanssektoren i form av renter ... (Over 40% av det samla overskotet i amerikansk næringsliv i 2007 var å finne i finansnæringa .. )

Det einaste som hindrar systemet frå å kollapse er forseinkinga i tid mellom opptak av lån og tilbakebetaling av renter + avdrag, og den økonomiske veksten som må skje i dette mellomrommet.

Det stadig meir glupske gjeldstrollet glefser i seg ein eksponentielt større
og større del av dei reelle verdiane. Klarer trollet å hale innpå blir det smalhans,
klarer produksjonen å halde avstand kan systemet fungere, - ei tid til.

Men på ein avgrensa planet vil den materielle produksjonen før eller seinare ikkje kunne auke i det naudsynte tempoet. Gjeldstrollet vil hale innpå, og bakerotte den same produksjonen det lever av. Slik kan gjeld i eit finansielt system basert på brøkdelsreservar samanliknast med ein parasitt som til slutt overmannar vertsdyret: Resultatet blir at begge døyr.

Dette kartet tek deg til The Economist, og viser den offentlege gjeldsbøra
i verdas land. Legg merke til at det i stor grad er dei mest velståande
landa som har størst gjeld i høve til BNP.

Det er vel verd å besøke denne nettstaden, her ligg data over offentleg gjeld, gjeld i høve til BNP, og ikkje minst: Endring i gjeldsbør frå år til år. Ved å halde markøren over dei ulike landa dukkar data opp, og data frå 1999 fram til 2011 kan hentast fram.
Den offentlege gjelda i Noreg er til dømes omlag 50% av BNP, og veks i 2009 med 22%. Også vi har altså ei mykje større oppbygging av gjeld en vi har vekst i BNP, og dette er venta å halde fram i åra som kjem.
Data viser tydleg eit system i krise, der gjelda gjennom dei siste 10 åra har auka 2-5 gongar raskare enn den økonomiske veksten. Den økonomiske ekspansjonen er utelukkande bygd på gjeld. Dersom framtidig vekst ikkje kan infri gjelda vil dette vise seg å ha vore eit pyramidespel.

The Economist finn det opportunt å kun vise offentleg gjeld. Oppbygging av privat gjeld har i mange land vore endå større. Det vil kome ei nedbygging av denne gjelda, og det vil kunne bli eit minst like stort problem for økonomien som den offentlege gjeldsbøra.

Økonomimagasinet Forbes melder t.d. at samla amerikansk gjeld no er 557% av BNP, framtidige forpliktingar til sosialstønad mm. ikkje medrekna.

Gull som reserve.

Og no skjønar vi også kvifor det ikkje er mogleg å gå attende til eit system med eit reservekrav basert på gull: Det er ikkje mogleg å auke mengda gull til det dobbelte kvart 10. år, og heller ikkje kvart 20. Mengda gull i verda veks i dag med mindre enn 2% i året, og utvinning av gull har ikkje ein underliggande eksponentiell tendens, gull må som olje hentast ut frå førekomstar med minkande gehalt. Dette i motsetnad til ein vekst i folketal eller kapital, folk «blir til» av folk, og kapital blir til av kapital. Eit system basert på brøkdelsreservar i gull ville ikkje kunne ekspandere eksponentielt, og vil difor ikkje kunne halde den naudsynte veksten i kredittvolum i gang.

Å vende tilbake til gullstandarden ville legge ei klam deflatorisk hand over økonomien og gjere det enda tyngre å halde produksjonen av pengar oppe på eit naudsynt nivå.

Framtidig arbeid er altså grunnlaget for dagens pengar.

Vi opna med eit retorisk spørsmål: Peak money? Og det er nokså truleg at vi er i ferd med å nærme oss dette punktet, så lenge vi snakkar om pengar av dagens type : Fordi dagens pengar oppstår frå opptak av gjeld som skal betalast attende med renter, eksisterer altså pengane vi treng som sirkulasjonsmedium her og no som finansielle fordringar på framtida, fordringar som krev at den framtidige økonomien heile tida må vere eksponentielt større enn dagens. Desse fordringane skal betalast attende med framtidig arbeid . Det meste av dette arbeidet blir gjort av maskiner som krev energi for å fungere. All økonomisk vekst krev ein vekst i energikonsumet, dette gjeld også i land med ein høgteknologisk profil på aktivitetane sine, som t.d. Japan.

Det samla energiforbruket i Japan har vakse med gjennomsnittleg 2,2%
i året i perioden 1980-2005, trass i stagnerande økonomisk utvikling.

Ein skulle kanskje tru at minkande framtidig produksjon vil føre til inflasjon, avdi det då etter kvart vil finnast meir pengar enn varer. Men dersom det blir klart for aktørane i økonomien at det i framtida blir vanskeleg å auke produksjonen av varer og tenester, vil dette manifestere seg som minkande opptak av lån her og no, fordi framtida ikkje vil kunne innfri fordringane på dei nye låna. Utan opptak av nye lån vil pengemengda minke etter kvart som renter og avdrag på eksisterande lån vert innbetalte. Det vil dessutan oppstå uvisse omkring dei fordringane kredittinstitusjonane har, dette fører til at dei vil søke å sikre posisjonane sine og for ein kvar pris søke å unngå risiko og nye tap. Dette reduserer både evne og vilje til å utferde ny kreditt.

Vi ser tydeleg allereie at prisstiginga er på veg mot null, og den frykta deflasjonen kan vere like om hjørnet.

18/12-09: Prisutviklinga i Japan: -2,2% årleg, melder BBC. Nasjonalbanken har nett spytta inn omkring 600 milliardar kroner for å stimulere økonomen, og vil spytte inn nye 400 milliardar denne månaden. "Prisstigning som er negativ vil ikkje bli tolerert" seier nasjonalbanken, og held fast ved ei styingsrente på 0,1%.

Reservekravet eksisterer for at bankane skal tole tap utan å bli insolvente. Med eit krav om at det er reservar som svarar til 10% av utlåna skal det likevel ikkje eit så stort økonomisk tilbakeslag til før den reelle verdien på bankane sine tilgodehavande er mindre enn dei uteståande fordringane.
I mange land har finansnæringa blitt så godt som heilt avregulert. Krav om storleik på reservane, og ikkje minst kva som kunne utgjere reservar har meir eller mindre blitt fjerna. Tanken bak avreguleringane har i næringsliberalistisk ånd vore at denne fridomen ville gir rom for kreativitet til å skape nye finansielle «produkt» som skulle hjelpe til med å halde den økonomiske veksten oppe.

Eit av dei "produkta" som har gjort den finansielle bobla mogleg er CDS, "Credit Default Swaps". Bak dette begrepet ligg det ulike former for gjeldsforsikring. Ved å forsikre seg mot at låntakar ikkje skal klare å betene lånet sitt, "default", kan utlånar tillate seg å ta større risiko. Det er tilogmed mogleg å "overforsikre seg", ved å inngå CDS mot fleire selgjerar av slike. Dermed vil utlånar kunne ha interesse av at låntakar skal måtte gi opp å innfri låneforpliktingane sine.

Credit Default Swaps fjernar/reduserer i utgangspunktet risiko ved utlån, og gjer at gjeld kan framstå på line med realverdiar. På den måten blir gjeld, også gjeld som eigentleg har stor risiko knytt til seg, akseptert som ein del av banken sitt reservekrav.
Slik kan gjeld bli til sikkerheit for nye pengar, altså ny gjeld, og dermed kan veksten i pengemengda bli meir eller mindre frikobla frå veksten i den faktiske verdiskapinga i samfunnet.

Gjeld blir slik ei form for pengar som har fått lov til å utgi seg som realverdiar, pakka om til finansielle "produkt» der knapt nokon har hatt oversikt over innhaldet. Desse "produkta" har så blitt selt vidare til alt frå pensjonsfond til norske kommunar.

Skilnaden mellom realverdiar og pengar skapte av gjeld blir så utviska at bankane ikkje lengre kan lite på kvarandre, ingen klarer lenger å gjere greie for kva slag tilgodehavande det eigentleg er dei har i bøkene sine. Er det noko av handgripeleg verdi, eller berre eit svart hol av fordringar som ingen veit om kan innfriast?

Credit Deafult Swaps, som altså var tenkt å trygge dei mest usikre delane av utlåna, vaks seg etter kvart til eit så viktig "produkt" at det som var tenkt å trygge den einskilde banken etter kvart blei eit trugsmål mot stabiliteten til heile det finansielle systemet.

Konsekvensen har blitt ei nesten total fordamping av tillit mellom finansinstitusjonane. Innsprøytinga av støttepakkar for å «tine opp» finansmarknadene har difor ikkje hatt den ønska verknaden, ingen torer å låne ut til nokon som ikkje kan gjere fullgodt greie for økonomien sin.

Dette reduserer også sirkulasjonsfarten til pengane, noko som også minkar verknaden av dei nye pengane.

Credit Default Swaps er eit eksempel på det som i finans"næringa" blir kalla for eit "derivat", dette er "produkt" og "instrument" som er avleia frå det som skulle vere den eigentlege oppgåva til bankar og finansinstitusjonar: Å tilby kreditt til firma og privatpersonar, og vurdere risiko ved dette, for på den måten gjere investeringar i reell økonomisk aktivitet mogleg.

I staden har finans"næringa" frigjort seg frå denne samfunnsmessige oppgåva si, og blitt eit kasino der ein liten elite kan skalte og valte med beløp som langt overgår det som sirkulerar i den reelle økonomien.
Det er rekna at summen av såkalte derivat i dag utgjer omkring 500 billionar dollar. Samla brutto verdiskaping i den globale økonomien er til samanlikning omkring 55 billionar dollar i året.

Eit velfungerande finansielt system er livsviktig for at vi skal ha ein produksjon av varer og tenester, altså ein realøkonomi som gir oss eit levebrød. Difor er det umogleg å la store delar av dette systemet gå konkurs, det ville skape for store vanskar for oss alle.

Finanseliten har no kome med hua i handa og vil ha resten av samfunnet til å dekke opp spelegjelda si. Dei pengane som vi må ut med kjem ikkje frå lotto, men frå den reelle økonomien, skapt av arbeid og ressursar. Arbeid og ressursar er den einaste kjelda til reelle verdiar. Eit finansielt system kan berre skape verdiar gjennom å smørje den reelle økonomien, og finansverda skaper ingen verdiar utan gjennom si rolle i å tilrettelegge for denne.

Gjennom å hente ut gevinst frå spelet innanfor det finsielle systemet, for så å realisere denne som krav på reelle varer og tenester, har finans"næringa" blitt ein parasitt på all annan økonomisk aktivitet.

Enkelte går lengre enn å kalle finans"næringa" for ein parasitt: Kongresskvinna Marcy Kaptur kallar det som har skjedd omkring insprøyting av pengar frå statskassa til finans"næringa" i USA for eit "finansielt statskupp". Her i eit program med den anerkjende programleiaren Bill Moyers i PBS.

Pussig nok klarde heller ikkje denne gongen bukken å passe, -pengesekken. Men dette burde ikkje overraske nokon, untatt kanskje bukken sjølv og krinsen kring han, som alle ser ut til å vere vesen uten påfallande sjølvinnsikt.

Dersom det er ei underliggande fysisk årsak til den minkande produksjonen, vil det ikkje vere råd å få veksten i gang igjen ved å auke pengemengda ved t.d. å halde rentenivået kunstig lågt.

Å prøve å sette pengar i sirkulasjon dersom det materielle grunnlaget for auka økonomisk aktivitet ikkje er til stades vil føre til inflasjon uten vekst, «stagflasjon». Stagflasjon vert gjerne sett på som «eit mysterium» av økonomane, dei kan ikkje skjøne at produksjonen ikkje kjem i gang att når det blir sprøyta pengar inn i systemet. Denne manglande forståinga kjem av at økonomane har vondt for å ta inn over seg at økonomien er underordna den fysiske verda, og ikkje omvendt.

Kan systemet reddast av eit keynesiansk krafttak?

Som vi høyrer frå makroøkonomiske ekspertar er pengane viktigare for økonomien enn blodomløpet for kroppen. Det er ikkje mogleg å vere «litt daud». Når blodtapet overstig ei grense, og du ikkje får hjelp er du berre daud.

Produksjonen av pengar i dag representerer forventinga om auka materiell produksjon i framtida.

Uteblir denne forventinga vil pengemengda minke. Det er maktpåliggande å bryte spiralen, pengar må sprøytast inn i systemet.

Og vi ser no ein frenetisk aktivitet for å rekapitalisere finansinstitusjonar over heile kloden. Men kvar kjem altså pengane frå?

Pengane som blir sprøyta inn for å redde det finansielle systemet blir også produserte, som vi har sett, ikkje «out of thin air» som det ofte blir sagt, MEN:

Dei blir produserte som fordringar som skal betalast tilbake med renter (om aldri så lave) av framtidig materiell produksjon. Det blir gjerne sagt at det ikkje er eit problem at regjeringane tek opp lån, fordi dette er «pengar vi låner av oss sjølve». Men dette er ikkje heile sanninga. Dette er pengar vi låner frå vår eiga framtid, og som dermed skal betalast av framtidige generasjonar. Keynesianismen, at staten stimulerer økonomien ved å bruke pengar han ikkje har, vil berre kunne fungere i «den gamle verda», der planeten sine grenser enno ikkje var nådde, og framtida låg framfor oss full av lovnadar om økonomisk vekst og det gode liv.

Når dei kolosale gjeldsforpliktingane som skal redde oss i dag skal innfriast om nokre år, vil det snart bli klart at det er komplett umogleg.

Keynesianismen byggjer heilt på føresetnaden om at det i framtida, etter at det har blitt «fart på økonomien», skal finnast meir av materiell produksjon for å betale attende kredittveksten som var drivkrafta bak oppsvinget.

I den historiske epoken vi er på veg inn i no vil desse tiltaka bli meir eller mindre verknadslause, utan vekst i tilgangen på energi vil det heller ikkje bli økonomisk vekst.

Pengane som blir sprøyta inn i dag er skapte av lån og skal betalast attende med renter i framtida, og representerer difor også ei kolossal inndraging av framtidig kjøpekraft.

Den framtidige veksten skal ikkje berre gi grunnlag for den «normale» veksten og tilhøyrande kredittekspansjonen, veksten må også vere stor nok til å innfri gjeldsfordringane på «stimulipakkane» som no blir sprøyta inn i det finansielle systemet. Dette aukar det «eksponentielle trykket» på framtidig vekst, som ikkje berre skal innfri den normale avkastinga på kapital, men også innfri den gjelda som har oppstått for å dra oss gjennom den noverande krisa.

Å sløkke brann med brann kan i gitte situasjonar vere rett, men det krev at ein veit kva ein gjer. Å prøve å kvitte seg med gjeld ved å take opp store mengder ny gjeld kan også vere rett, men berre dersom det kan utløyse ein naudsynt framtidig vekst som er stor nok til å aksle børa av både den gamle og den nye gjelda og enda litt til.

Utan tilstrekkeleg vekst vil denne gjelda kome veltande attende som ei finansiell og sosial syndeflod av fordringar i eit omfang som aldri kan innfriast. Knapt nokon gong har klisjeen om «å pisse i buksa for å halde varmen» passa betre: Når lunken frå dei massive låneopptaka om kort tid er borte, vil vi sitte att med den sure stanken av eit berg av gjeld som aldri kan innfriast.

Vi er kanskje allereie komne så langt at det eksisterande globale berget av gjeld er så stort at ikkje ein gong all mogleg framtidig framtidig vekst i økonomien kan løyse det inn. For ikkje å snakke om dei kolosale låneopptaka som no blir gjorde for å «berge» oss.

Den krisa vi er på veg inn i er kvalitativt ny

Stoda i dag er ei heilt anna enn under «den store depresjonen» på 1930-talet. Krisa den gongen hadde også ein periode med kollosal kredittekspansjon som opptakt. Men på det tidspunktet var verda enda «ny», gigantiske ressursar låg enno uoppdaga og ubrukte. Når økonomane hevdar å ha lært av dei mistaka som vart gjorde i pengepolitikken den gongen så har dei kanskje rett, men som generalane som gjerne vert skulda for å planlegge for den forrige krigen, så planlegg økonomane og politikarane no for den forrige krisa. I denne krisa er realitetane heilt annleis.

Å løyse den krisa vi er på veg inn i med tiltak for å «få i gang veksten» ved å pøse på med renteberande pengar vil kome til å vise seg å vere totalt forfeila. Denne gongen blir det ingen «new deal». Når den eksponentielle veksten møter dei fysiske grensene blir det å auke veksten som å gi gass når du er på veg mot fjellveggen.

«Overshoot»

På eit tidspunkt, ei tid før den materielle produksjonen tek til å minke, vil volumet av lån med renteforpliktingar som er teke opp vere større enn den framtidige materielle produksjonen kan dekke. Dette representerer eit finansielt «overshoot» av den materielle basen for produksjon, og overshoot endar alltid i kollaps.

(Overshoot er nok eit omgrep som saknar eit «adekvat norsk synonym». Fenomenet opptrer i mange samanhengar, mest kjent er gjerne eksempelet frå biologien når bestanden av gnagarar eit år overstig naturen si bereevne, og bryt saman slik at det eit år etter knapt er ein gnagar å sjå: «Lemenår»

Overshoot opptrer når avgjerder tekne i fortida blir overmanna av vilkåra i ettertid. Dersom du på vinterveg bestemmer deg for å gå inn i ein sving med ein viss fart, og det så viser seg lenger framme at veggrepet ikkje er godt nok til at du klarer svingen er du i «overshoot»: Du kan ikkje gå attende og senke farten (berre angre bittert på valet du gjorde.. ), og du kan heller ikkje endre fysikken sine lover (veggrepet). Dermed går du (i beste fall) i brøytekanten.

Overshoot vil kome til å møte oss i mange samanhengar i det hundreåret vi er inne i. På ei rad ulike område vil vi møte konsekvensane av val vi har tatt, medvite eller ikkje, val vi ikkje kan gå attende og endre: CO2 vi har sleppt ut, olje vi har brukt opp, og ikkje minst folketalet vi har vekse til. Fenomenet er aller best beskrive i boka med namnet «Overshoot» av William Catton, truleg den mest innsiktsfulle boka om menneska sine vilkår på denne planeten som er skriven nokon gong.

E24 skriv at ifølgje Reuters er den globale rekninga for å møte finanskrisa 60 billionar kroner, - til no. Det svarar til i storleiksorden 30 norske oljefond. Krisa har ifølgje denne artikkelen kosta USA meir enn heile den 2. verdskrigen, i inflasjonsjusterte pengar! Det skal ein svært solid dose «optimisme» til for å tru at desse låna skal kunne betalast attende.

Kontraksjon i pengemengda og deflasjonen som følgjer av denne er ein så alvorleg situasjon at han må unngåast for ein kvar pris. Når regjeringane ser at det ikkje blir mogleg å auke utlåna ved å senke renta, må pengane produserast på anna vis. Då er setelpressa siste utveg: Å sette i sirkulasjon pengar som ikkje har dekning i lån som skal betalast attende i framtida. Men dette undergrev det vi har sett er grunnlaget for pengane sitt verde, pengesystemet vil ikkje lenger ha ankerfeste i noko som helst, og vegen til hyperinflasjon ligg open.

Så her er vi ved svaret på spørsmålet vårt: Kredittørken som følgjer av den såkalla finanskrisa representerer ikkje «Peak Money».

Pengar MÅ settast i sirkulasjon for å hindre systemet frå å kollapse. Kampen mot deflasjon vil først bli ført med det midlet som står til rådvelde innanfor eit monetært system basert på brøkdelsreservar: Utferding og opptak av nye lån. Når ingen vil eller kan ta på seg låneforpliktingar på grunnlag av framtidsutsikter som blir stadig meir usikre, er det slutten for produksjon av pengar basert på gjeld.

Vegen vidare går gjennom utstferding av pengar utan forankring i reelle verdiar. Ein lovnad om framtidig veksande materiell produksjon vil vere oppbrukt som ankerfeste for pengane. I første omgang må dette kamuflerast gjennom t.d. reduserte krav til mengde og kvalitet på reservane, aukande statleg oppkjøp av gjeld m.m.

Til slutt går vegen vidare gjennom å sette verdilause pengar i sirkulasjon. Dette er det klassiske verktyet for land som opplever at vekst ikkje skjer. Det mest nærliggande eksempelet for oss er Tyskland i mellomkrigstida. I hemnhug etter 1. verdskrigen og for å hindre Tyskland frå på nytt å bli eit trugsmål vart fredsvilkåra sette slik at det var uråd å få ein fungerande vekstbasert økonomi på fote igjen. Resten er historie ..

Har Storbritannia no starta på ein slik veg?

Oljepris og finanskrise

I ein artikkel i Wall Street Journal slutten av november 2008 ber Robert Hirsch (mannen bak «Hirsch rapporten» til det amerikanske energidepartementet i 2005 der Peak Oil blei anerkjent som ein realitet) talsmenn for peak oil om å ligge lågt i den stoda vi har hamna i no, fordi: «Dersom vi legg dei katastrofale implikasjonane av Peak Oil på toppen av dei finansielle vanskane vi er oppe i, så er traumet vi står andsynes ikkje til å tenkje på»

Det kan diskuterast om den høge oljeprisen har vore ein medverkande årsak til kredittkrisa. Det er klårt at store mengder kjøpekraft har blitt trekt inn som følgje av høg pris på energi, og at dette kan ha vore medverkande til tidspunktet for krisa. Med olje på 30$ fatet ville kanskje spelet med kredittekspansjon kunne heldt på eit år eller to til.
Viktigare er at finanskrisa med det påfølgande fallet i energiprisane gjer at framtidige prosjekt no vert utsette. Ikkje minst råkar dette satsing på fornybar energi.

Samstundes held uttømminga av dei gamle gigantfelta fram med uforminska styrke, slik vi ikkje minst ser i Nordsjøen.

Kva veg går så oljeprisen..

Den økonomiske krisa og den minkande økonomiske aktiviteten har fått etterspurnaden også etter olje til å minke. Men marginane er små, og det skal lite til før vi igjen buttar imot det som fysisk let seg utvinne.

Dermed vil nok prisen stige til det på nytt er "balanse" mellom tilbod og etterspørsel. Etter kvart som vi sklir bortover eit utvinningsplatå vil balansepunktet imidlertid vere på eit lågare nivå enn det som skal til for å støtte opp under ny økonomisk vekst.

Den manglande økonomiske veksten vil i sin tur gjere det umogleg å innfri uteståande gjeld.
Manglande vekst i oljeutvinninga kan dermed på sikt kunne få som paradoksal konsekvens fallande oljepris fordi den gjeldsdrevne deflasjonen vil kvele prissignal som ellers skulle løfta prisen på olje til nye høgder.
Dette kan igjen bli feiltolka til at det ikkje er mangel på olje, det er tvert om manglande etterspurnad etter olje.

Heile samfunnet vårt, alle aktivitetane med å produsere varer og tenester som folk treng, all industri og dei aller fleste statane står i botnlaus gjeld til dei pengane som berre er symbolet for desse verdiane.

Ei gjeld vi aldri vil kunne kome ut av, ein totalt absurd situasjon der verdiproduksjonen vil stoppe opp fordi gjelda til symbolet for verdiane, pengane, med eksponentiell fart veks seg større enn den materielle produksjonen som skulle vere grunnlaget for dei same pengane.

Dette vil bli den endelege konsekvensen av eit finansielt system basert på brøkdelsreservar og "fiat"- pengar.

Har du nokon gong høyrt at dette har vore framme i den politiske debatten? Har du sett eit politisk parti med eit program som tek opp dette?

Å spå om framtida er å be om å bli gjort til narr. Vi vågar likevel: Den krisa vi er på veg inn i er starten på slutten for den samfunnsordninga vi er vane med. Kanskje vil det kunne skapast ein illusjon av tilbakegang til «det normale» om eit år eller tre. Men om nokre få år, seinast omkring 2020, truleg før, er vi totalt bankerott.

Dersom denne spådomen viser seg å stemme , vil vi ikkje bli vitne til ein sakte overgang til eit samfunn med lågare levestandard. Vi vil bli vitne til ein kollaps som vil utspela seg over nokre får år. Han vil kome like overraskande som kollapsen til Sovjetsamveldet, vere endå meir ubegripeleg, og få langt meir omfattande følgjer.

Vi vil minne om M. King Hubbert sine ord frå tidleg på 1980-talet:

Av ulike årsaker er eksponentiell vekst i eit materie-energi -system berre mogleg gjennom nokre få titals doblingar, medan det monetære systemet ikkje har slike grenser. Den fredelege sameksistensen mellom desse to systema går difor no mot slutten. Utfallet av dette vil bli monetær ustabilitet i eit hittil ukjent omfang.

Problemstillingane omkring vekst har blitt avviste og latterleggjorde heilt sidan den første utgåva av «Limits to Growth» på 1970-talet.

Men grensene for vekst er i ferd med å melde seg, og vil bli ein konkret realitet i menneska sine vilkår i åra som kjem, - anten det måtte passe oss eller ikkje. Miljørørsla har prøvd å gjere oss merksame på ein del av problemstillingane, på ein velmeinande, men diverre altfor lite systemkritisk måte.

Og vi ser no at vi er ute av stand til å gjere dei tiltaka vi burde ha gjort for å møte den framtida, fordi vi er gislar til eit monetært system som ikkje kan fungere på annan måte enn ved i stadig aukande fart å omdanne ressursar til søppel. Vi er fanga i ei fullstendig tragisk klemme:

Dei same tiltaka som skulle ha redda oss frå den komande miljøkrisa ville ha fått det økonomiske systemet vi lit oss på for vårt daglege brød til å kollapse. Dermed er all grunnleggande endring umogleg.

Når vi likevel går mot kollaps er det eit paradoks at til tidlegare dette skjer, til større er vona om å kunne skape noko betre etterpå, før alt av ressursar er omdanna til verdilause pengar og søppelfyllingar. Kollaps er uansett einaste utkome av den måten vi har innretta oss på. Det kjem til å bli ei svært vanskeleg tid, men dette vil bli bøygen i menneska si historie det ikkje går ein einaste veg utanom.

«Gå utanom sa Bøygen». Men dette er bøygen det ikkje går ein einaste veg utanom, og heller ikkje noko høgteknologisk bru over: Å leve innanfor grensene av planeten sine fornybare ressursar.

Til slutt litt utsøkt britisk humor som set skapet på plass:

Illustrasjonane til denne teksten er henta frå teiknefilmen «Money as Debt», «Pengar skapte av gjeld» som vi har kalla han på norsk. Vi står i -gjeld- til denne filmen for mykje av det som står i denne teksten. Filmen får du med norsk tekst her.